Τα προβλήματα που υπάρχουν στο σωφρονιστικό μας σύστημα, ταξινομημένα κατά σημαντικότητα σε σχέση με την ουσία και τον πραγματικό ρόλο των ιδρυμάτων, φυσικά και δεν έχουν να κάνουν με τις συνθήκες εργασίας των υπαλλήλων. Έχουν να κάνουν κυρίως με τις συνθήκες κράτησης των εγκλείστων. Μια που μιλήσαμε όμως για υπαλλήλους, σας παραπέμπω σε μια πρόσφατη ενδεικτική είδηση από τις φυλακές Τρικάλων: "Ενας σωφρονιστικός υπάλληλος, αλλά και μία εκπαιδευτικός που παρέδιδε μαθήματα σε έγκλειστους, περιλαμβάνονται μεταξύ των 17 συλληφθέντων οι οποίοι κατηγορούνται για συμμετοχή σε πολυμελές κύκλωμα εισαγωγής και διακίνησης ναρκωτικών ουσιών στις φυλακές των Τρικάλων."
Στην παραπάνω είδηση είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι οι 11 από τους 17 συλληφθέντες είναι κρατούμενοι. Και εκεί θα ήθελα να εστιάσω τη σημερινή μου παρέμβαση. Στον ρόλο που έρχεται να διαδραματίσει η φυλακή σήμερα, ως τιμωρητική μέθοδος σε μια σειρά εγκληματικών (κατά το Σύνταγμα) πράξεων. Αναμφίβολα το πρόβλημα έχει αρκετές διαστάσεις. Αυτές θα προσπαθήσω να αναπτύξω.
Ο ρόλος της φυλακής και η σύγχρονη πραγματικότητα
Σε (απόλυτα) θεωρητικό επίπεδο, ο σκοπός που επιτελεί η διαδικασία είναι η θεράπευση, ο σωφρονισμός και αργότερα η επανένταξη του ανθρώπου στην κοινωνία. Σε πρακτικό όμως επίπεδο, η φυλακή λειτουργεί τιμωρητικά, εκδικητικά, περιθωριοποιώντας ακόμα περισσότερο τον έγκλειστο. Πάμπολλα είναι τα παραδείγματα βάναυσης μεταχείρισης κρατουμένων, μόνο και μόνο επειδή ζήτησαν να νοσηλευτούν, ή να δουν κάποιον δικό τους, ή να φάνε, ή να προαυλιστούν. Αμέτρητες είναι οι περιπτώσεις ξυλοδαρμών, βασανιστηρίων, εξευτελισμών, που κανένας ποτέ δεν ανέδειξε με στοιχεία, λόγω του νόμου σιωπής που υπάρχει από σωφρονιστικούς υπαλλήλους και αστυνομικούς. Η μόνη αφορμή για να μάθουμε για όλα αυτά, υπήρξε κάποια μαζική εξέγερση στις φυλακές. Κατά τα άλλα, οι αριθμοί συγκλονίζουν. Περισσότεροι από 400 νεκροί τα τελευταία 15 χρόνια, πολλά περιστατικά δε, παρουσιάζονται ως αυτοκτονίες, για προφανείς λόγους.
Οι συνθήκες διαβίωσης
Στέρηση, εξαθλίωση, ανέχεια. Η αύξηση του αριθμού των κρατουμένων και η αδυναμία - και αδιαφορία από την πλευρά της πολιτείας να εξασφαλίσει τουλάχιστον τις στοιχειώδεις ανθρώπινες συνθήκες διαβίωσης, έχουν μετατρέψει τα σωφρονιστικά ιδρύματα σε κελιά απομόνωσης και στίβαξης ανθρώπων, χωρίς προαπαιτούμενες συνθήκες νοσηλείας και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης, παροχής φαγητού, ασφάλειας και υγιεινής. Πολύ περισσότερο απουσιάζει η πρόθεση από όλους τους εμπλεκόμενους για καλλιέργεια του χαρακτήρα που προανέφερα. Αποτέλεσμα, η περίοδος κράτησης να αποτελεί για κάποιον (που ναι, σε πολλές περιπτώσεις, υπήρξε αθώος, θύμα (χρήστης ναρκωτικών) ή είχε ελαφρυντικά για την ενέργειά του), μια μαύρη σελίδα, έναν άλλο κόσμο ο οποίος επιδρά καταλυτικά στην ψυχοσύνθεσή του, αν αυτός ο άνθρωπος δεν καεί ολοκληρωτικά βγαίνοντας κάποια στιγμή στον έξω κόσμο.
Ερωτήματα κι ερωτηματικά
Αρκετοί ίσως διαβάζοντας αυτές τις γραμμές σκεφτούν ότι βρέθηκε ακόμα ένας υπερασπιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων να μιλήσει εκ του ασφαλούς γι αυτά. Ίσως πολλοί θα ήθελαν έναν φυλακισμένο να σαπίζει "ψυχή και σώματι", διότι είναι "εγκληματίας" και "πρέπει να πληρώσει", "σύμφωνα με το Νόμο". Η αλήθεια είναι πως μπορεί να καταλήξεις στη φυλακή πλέον για διάφορους λόγους. Στη φυλακή καταλήγει ο κατ' εξακολούθησιν φοροφυγάς (αν είναι όμως οικονομικά ευκατάστατος θα εξαγοράσει την ποινή του), ο κλέφτης - ληστής, ο βιαστής, ο δολοφόνος, ο ναρκομανής και ο έμπορος (με τον δεύτερο να έχει συντριπτικά μεγαλύτερες πιθανότητες πρόωρης εξόδου λόγω εξαγοράς), ο τρομοκράτης και πολλές ακόμα κατηγορίες. Όλοι αυτοί, διαφέρουν στη φυλακή σε ένα και μόνο πράγμα. Στον χρόνο παραμονής τους. Όχι, δε θα έπρεπε. Θα έπρεπε να υπάρχει ένα συγκροτημένο πρόγραμμα που να έχει ξεκάθαρο στόχο να οδηγήσει μέσα από διαδικασίες τον έγκλειστο στην ενσωμάτωση. Να αποκτήσει ξανά νόημα ο παιδευτικός χαρακτήρας της διαδικασίας, να μη βρίσκεται στη φυλακή κάποιος για να τιμωρηθεί και να εγκληματήσει, αλλά επειδή τιμωρήθηκε που εγκλημάτησε.
Πολλοί επίσης θα αναρωτηθούν γιατί λέγονται αυτά τη στιγμή που η πλειοψηφία των εγκληματιών είναι μετανάστες. Πράγματι, το έγκλημα που προέρχεται από μετανάστες είναι αριθμητικά μεγαλύτερο και συντριπτικά διαφέρει ως προς την επικινδυνότητά του. Αυτό όμως δε σημαίνει συλλήβδην πως όλοι οι κρατούμενοι δικαιούνται της μεταχείρισης που τυγχάνουν, επειδή στη φυλακή υπάρχουν και μετανάστες. Υπάρχουν και πολλοί Έλληνες, για όσους κατανοούν. Όμως, αδικούμε το ζήτημα αν το θέτουμε στη βάση Έλληνα και μετανάστη. Από τη στιγμή που η ομοιογένεια στην κοινωνία μας βιάζεται, τότε είναι επακόλουθο και στις φυλακές να βρίσκονται και μετανάστες. Δυστυχώς οι υπερεθνικοί αφέντες θέλουν τον ισοπεδωτισμό στις κοινωνίες, θέλουν τη φτώχεια συσσωρευμένη και τα προβλήματα να οξύνονται, ώστε να επωφελούνται αυτοί περνώντας τα σχέδιά τους και πλουτίζοντας στις πλάτες των ασθενέστερων. Τα κράτη, θύτες και θύματα ταυτόχρονα, έρχονται αντιμέτωπα με τα προβλήματα μόνο όταν υπάρξει κοινωνική εξέγερση και μόνο για όσο διαρκεί αυτή, βρίσκοντας μετά ευκαιρία να περάσουν τη γραμμή.
Ποια είναι η λύση;
H ιδιότητά μου ως ενεργού πολίτη, σε ένα αποδεδειγμένα εχθρικό κράτος, δε μου επιτρέπει (εκτός από την αλληλεγγύη μου) κάτι παραπάνω από τη διατύπωση μερικών σκέψεων που θα βοηθούσαν το σωφρονιστικό σύστημα να ανακτήσει τον πραγματικό λειτουργικό του ρόλο. Οι αλλαγές μπορεί να ηχούν ως υπερβολικές στα αυτιά πολλών, δεδομένης της οικονομικής κρίσης που υπάρχει και της υποτιθέμενης αδυναμίας "ανοιγμάτων", όμως είναι απαραίτητες, στην αναγκαιότητα να δούμε το ζήτημα στη σωστή του βάση, όχι μονάχα καλύπτοντας τον ανθρωπιστικό του χαρακτήρα, αλλά στοχεύοντας στην ουσία του, που είναι να νουθετήσει και να επανεντάξει έναν άνθρωπο στην κοινωνία.
- Ενίσχυση του κοινωνικού ρόλου της σωφρονιστικής διαδικασίας. Στόχος δεν είναι η τιμωρία όσων εγκλημάτισαν, αλλά η βαθμιαία κοινωνικοποίησή τους, στην αντίθετη κατεύθυνση της παραβατικής τους συμπεριφοράς.
- Επανεξέταση όλων των σωφρονιστικών ιδρυμάτων από αρμόδια επιτροπή (μη κομματική) και αυστηρός έλεγχος για το αν πληρούν τις προϋποθέσεις από πλευράς χωρητικότητας, υγιεινής, υλικοτεχνικής υποδομής.
- Δημιουργία χώρων δραστηριότητας και αυτοανάπτυξης των κρατουμένων, σχηματοποίηση προγραμμάτων με έμφαση στη δυνατότητα να προσλαμβάνουν τη γνώση, να τη διαχειρίζονται και να τη μεταδίδουν (καλλιτεχνικές ομάδες, πολιτιστικοί σύλλογοι, εκδοτικές ομάδες κλπ)
- Πρόσβαση στην ενημέρωση, το βιβλίο, την εφημερίδα, την τηλεόραση, το διαδίκτυο.
- Απορρόφησή των κρατουμένων σε εργασίες, κοινωνικό έργο και ανάλογη προσφορά, ενίσχυση του εθελοντισμού και της αλληλεγγύης μεταξύ τους.
- Συχνοί υγειονομικοί έλεγχοι και καθαριότητες στους προσωπικούς τους χώρους.
- Προστασία των κρατουμένων που είναι αποδεδειγμένα χρήστες, παρακολούθηση προγραμμάτων αποτοξίνωσης εντός των ιδρυμάτων και μετέπειτα είσοδός τους σε προγράμματα πλήρους αποκατάστασης.
- Προστασία των κρατουμένων που αποδεδειγμένα έχουν διαταραγμένη ψυχοσύνθεση που επέδρασε στην παραβατική τους συμπεριφορά, παρακολούθηση από ειδικούς συμβούλους και ένταξή τους σε ειδικά προγράμματα κλινικών.
- Ενίσχυση της επικοινωνίας κρατούμενου - επισκέπτη, αλλαγή του πλαισίου και δυνατότητα επιλογής ενός διευρυμένου κύκλου ανθρώπων που συμβάλλουν στην καλή διατήρηση της ψυχοσωματικής του κατάστασης.
- Προστασία των Ελλήνων από τους μετανάστες κρατούμενους. Αλλαγή του νομικού πλαισίου για τους αλλοδαπούς, κοινοποίηση στις χώρες τους της ποινής τους και διακρατικές συμφωνίες για την προώθησή τους στις χώρες τους. Το μέτρο δε θα έχει καμία ισχύ αν παράλληλα δεν συνοδεύεται από μια γενικότερη πολιτική διατήρησης της ομοιογένειας στην ελληνική κοινωνία.
- Προστασία των κρατουμένων από αυτούς που κρατούνται για αδικήματα όπως δολοφονίες ανηλίκων, βιασμούς ανηλίκων, παιδοφιλία, δολοφονίες και βασανισμούς ζώων, διακίνηση υλικού παιδικής πορνογραφίας.
Το σημαντικότερο που απορρέει από τα παραπάνω, ασχέτως του τι θα επιδιώξει η Πολιτεία (η ανεπάρκειά της τόσα χρόνια σε αυτά τα ζητήματα είναι δεδομένη) είναι η ίδια η αναπτέρωση του ηθικού των κρατουμένων, διότι το έχουν ανάγκη. Η καλλιέργεια επίσης συνείδησης στη φοβική ελληνική κοινωνία των νομοταγών αστών ότι ένας κρατούμενος είναι συμπολίτης μας και πάνω απ' όλα άνθρωπος που έχει δικαιώματα. Ελπίζω να έδωσα την απαιτούμενη προσοχή και διάσταση σε ένα θέμα που δε δικαιούμαστε να αντιμετωπίζουμε με τη μονομέρεια της "διαφύλαξης των εργασιακών δικαιωμάτων των σωφρονιστικών υπαλλήλων".