George Orwell: σημειώσεις για τον εθνικισμό

Με τον "εθνικισμό" εννοώ πρώτα απ' όλα τη συνήθεια να υποτεθεί κανείς ότι τα ανθρώπινα όντα μπορούν να ταξινομηθούν όπως τα έντομα και ότι ολόκληρα σύνολα από εκατομμύρια ή δεκάδες εκατομμύρια των ανθρώπων που μπορούν να αποκτήσουν με βεβαιότητα την ταμπέλα «καλοί» ή «κακοί». Αλλά κατά δεύτερον - και αυτό είναι πολύ πιο σημαντικό - εννοώ τη συνήθεια να ταυτίζεται κανείς με ένα έθνος ή άλλη μονάδα, τοποθετώντας την πέρα από το καλό και το κακό και αναγνωρίζοντας κανένα άλλο καθήκον εκτός από εκείνο της προώθησης των συμφερόντων της.

Ο εθνικισμός δεν πρέπει να συγχέεται με τον πατριωτισμό. Και οι δύο λέξεις χρησιμοποιούνται συνήθως με τόσο ασαφή τρόπο, ώστε ο ορισμός τους να μην είναι δυνατόν να αμφισβητηθεί, αλλά κάποιος πρέπει να κάνει διάκριση μεταξύ τους, δεδομένου ότι πρόκειται για δύο διαφορετικές, ή ακόμη και συγκρουόμενες ιδέες. Με τον "πατριωτισμό" εννοώ την αφοσίωση σε ένα συγκεκριμένο τόπο και ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής, το οποίο κάποιος πιστεύει ότι είναι ο καλύτερος στον κόσμο, αλλά δεν επιθυμεί να τον επιβάλλει στους άλλους ανθρώπους. Ο πατριωτισμός έχει από τη φύση του αμυντικό χαρακτήρα, τόσο στρατιωτικά όσο και πολιτισμικά. Ο εθνικισμός, από την άλλη πλευρά, είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη θέληση για εξουσία. Μόνιμος σκοπός κάθε εθνικιστή είναι να εξασφαλίσει περισσότερη δύναμη και περισσότερο κύρος, όχι για τον εαυτό του, αλλά για το έθνος ή την άλλη μονάδα, στα οποία ο ίδιος επέλεξε να βυθίσει τη δική του ατομικότητα.

Ένας εθνικιστής είναι κάποιος που σκέφτεται απλώς, ή κυρίως, από την θεώρηση  του ανταγωνιστικού γοήτρου. Μπορεί να είναι ένας θετικός ή αρνητικός εθνικιστής, δηλαδή μπορεί να χρησιμοποιήσει τη διανοητική ενέργειά του είτε στην προώθηση, είτε στη δυσφήμιση, αλλά οπωσδήποτε οι σκέψεις του στρέφονται πάντα σε νίκες, ήττες, θριάμβους και ταπεινώσεις. Βλέπει την ιστορία, ειδικά τη σύγχρονη ιστορία, σαν την ατέλειωτη  άνοδο και πτώση των μεγάλων μονάδων δύναμης, και κάθε γεγονός που συμβαίνει, φαίνεται σε εκείνον μια επίδειξη ότι η πλευρά του βελτιώνεται και κάποιος μισητός ανταγωνιστής υποβιβάζεται. Αλλά τελικά, είναι σημαντικό να μην μπερδεύεται ο εθνικισμός με την απλή λατρεία της επιτυχίας. Ο εθνικιστής δε βαδίζει στην αρχή ότι μπαίνει στην πιο ισχυρή πλευρά. Αντιθέτως, έχοντας ήδη επιλέξει την πλευρά του, πείθεται ότι είναι η ισχυρότερη, και είναι σε θέση να κολλήσει στην πεποίθησή του ακόμα και όταν είναι συντριπτικά τα γεγονότα ενάντιά του. Ο εθνικισμός είναι πείνα για δύναμη που μετριάζεται από την αυτοεξαπάτηση. Κάθε εθνικιστής είναι ικανός για την πιο κατάφωρη ατιμία, αλλά είναι επίσης, με δεδομένο ότι έχει επίγνωση της υπηρέτησης κάτι μεγαλύτερου από τον ίδιο, σταθερά σίγουρος ότι είναι με τη σωστή πλευρά.

Θα ήταν μια υπεραπλούστευση να θεωρήσει κανείς ότι όλες οι μορφές του εθνικισμού είναι ίδιες, ακόμη και στη διανοητική ατμόσφαιρά τους, αλλά υπάρχουν ορισμένοι κανόνες που διατηρούνται σε όλες τις περιπτώσεις. Τα ακόλουθα είναι κάποια από τα κύρια χαρακτηριστικά της εθνικιστικής σκέψης:

Ιδεοληψία: όσο είναι δυνατόν, κανένας εθνικιστής ποτέ δεν σκέφτεται, μιλά, ή γράφει, για τίποτα εκτός από την ανωτερότητα της μονάδας δύναμής του. Είναι δύσκολο, εάν όχι αδύνατον για οποιοδήποτε εθνικιστή να κρύψει την υποταγή του. Το μικρότερο στίγμα πάνω στη μονάδα του, ή οποιοσδήποτε λανθάνων έπαινος μιας αντίπαλης οργάνωσης, τον γεμίζει με ανησυχία και μπορεί να ανακουφιστεί μόνο με το να δώσει κάποια αιχμηρή ανταπάντηση. Εάν η επιλεγμένη μονάδα είναι πραγματική χώρα, θα ισχυρίζεται γενικά την ανωτερότητα όχι μόνο στη στρατιωτική δύναμη και την πολιτική αρετή, αλλά στην τέχνη, στη λογοτεχνία, στον αθλητισμό, στη δομή της γλώσσας, στη φυσική ομορφιά των κατοίκων, και ίσως ακόμη και στο κλίμα, στο τοπίο και στο μαγείρεμα. Θα εμφανίσει μεγάλη ευαισθησία για τέτοια πράγματα, όπως τη σωστή παρουσίαση των σημαιών, το σχετικό μέγεθος των τίτλων και την κατάταξη στην οποία οι διάφορες χώρες ονομάζονται.

Αστάθεια: η ένταση με την οποία διατηρείται, δεν αποτρέπει την εθνικιστική πίστη να είναι μεταβιβάσιμη. Κατ' αρχήν, μπορεί να είναι, και συχνά στηρίζεται πάνω σε κάποια ξένη χώρα. Κάποιος διαπιστώνει μερικές φορές ότι οι μεγάλοι εθνικοί ηγέτες, ή οι ιδρυτές των εθνικιστικών κινημάτων, δεν ανήκουν ακόμη και στη χώρα που έχουν δοξάσει. Μερικές φορές είναι ολοκληρωτικά αλλοδαποί, ή συχνότερα προέρχονται από απομακρυσμένες περιοχές, όπου η υπηκοότητα είναι αμφισβητήσιμη. Παραδείγματα είναι οι Στάλιν, Hitler, Napoleon, de Valera, Disraeli, Poincare, Beaverbrook. Το παγγερμανικό κίνημα ήταν εν μέρει δημιουργία ενός Άγγλου, του Houston Chamberlain. Αυτό που παραμένει σταθερό στον εθνικιστή είναι η κατάσταση του μυαλού του: το αντικείμενο των συναισθημάτων του είναι μεταβλητό, και μπορεί να είναι φανταστικό.

Αδιαφορία ως προς το πραγματικό: όλοι οι εθνικιστές έχουν τη δύναμη να μην βλέπουν τις ομοιότητες μεταξύ των παρόμοιων συνόλων γεγονότων. Οι ενέργειες θεωρούνται καλές ή κακές, όχι ανάλογα με την αξία τους, αλλά σύμφωνα με το ποιος τις κάνει, και δεν υπάρχει σχεδόν κανένα είδος προσβολής - ο βασανισμός, η χρήση των ομήρων, η καταναγκαστική εργασία, μαζικές εκτοπίσεις, φυλάκιση χωρίς δίκη, παραποίηση, δολοφονία, ο βομβαρδισμός των πολιτών - που δεν αλλάζει το ηθικό χρώμα του όταν διαπράττεται από την πλευρά "μας". Ο εθνικιστής όχι μόνο δεν αποδοκιμάζει τις αγριότητες που διαπράττονται από την πλευρά του, αλλά έχει μια αξιοπρόσεκτη ικανότητα στο και ακόμη να μην ακούει για αυτές. Στην εθνικιστική σκέψη υπάρχουν γεγονότα που είναι και αληθινά και αναληθή, και γνωστά και άγνωστα. Ένα γνωστό γεγονός μπορεί να είναι τόσο αφόρητο που ωθείται συνήθως στην άκρη και δεν επιτρέπεται να μπει σε λογικές διαδικασίες, ή αφ' ετέρου μπορεί να μπει σε κάθε υπολογισμό και όμως να μην αναγνωρισθεί ποτέ σαν γεγονός, ακόμη και μέσα στο μυαλό κάποιου.

Από το έργο του Τζωρτζ Όργουελ, "Σημειώσεις για τον εθνικισμό", 1945
μετάφραση: Αργύρης Στρατής